Psychoterapia poznawczo-behawioralna opiera się na analizie uczuć, myśli i zachowań. Przeżywane emocje oraz zachowania mają wpływ na postrzeganie świata i własnej osoby. Powstają one zwykle w dzieciństwie i powodują myśli automatyczne, które decydują o tym jak postrzegamy rzeczywistość i jak ją przeżywamy. Często myśli automatyczne wynikają z dezadaptacyjnych schematów, które ukształtowały się w nas na podstawie całego życia. Terapia poznawczo-behawioralna polega na uświadomieniu pacjentowi myśli automatycznych oraz schematów, które pojawiają się lub uaktywniają w konkretnych sytuacjach oraz pomocy w zmodyfikowaniu tych myśli i zmiany schematu na zdrowy, tak by były one przystosowawcze i akceptowalne dla pacjenta. Podczas tej terapii dużą wagę przywiązuje się do poprawy samooceny pacjentów, nauki asertywności, samoregulacji emocji oraz kluczowej strategii nadawania odpowiednich znaczeń naszym myślom.
Celem terapii poznawczo-behawioralnej jest zrozumienie reakcji wywoływanych przez różne bodźce, zmiana nieprawidłowych zachowań oraz wypracowanie innego sposobu myślenia. Psychoterapeuta pomaga pacjentowi w zrozumieniu istoty problemu z jakim się mierzy, skupia się na tym co dzieje się tu i teraz oraz wspólnie z pacjentem wytycza konkretne cele pracy. Terapia poznawczo-behawioralna wykorzystuje techniki: dialogu sokratejskiego (polegającego na umiejętnym zadawaniu pytań, tak by pacjent sam zidentyfikował problem), strzałki w dół odkrywających kluczowe przekonania pacjenta, zapisu myśli, zadań domowych, ekspozycji (planowane narażenie na zmierzenie się z obiektem powodującym lęk) oraz wielu innych technik poznawczych i behawioralnych.
Terapia skuteczna w leczeniu: zaburzeń depresyjnych, zaburzeń lękowych, trudności emocjonalnych, zaburzeń osobowości, zaburzeń odżywiania, stresu pourazowego. Ponadto terapia ta świetnie sprawdza się w uzależnieniach, problemach psychosomatycznych oraz wielu innych zaburzeniach i trudnościach dnia codziennego.
Skuteczność terapii zależy od: relacji między pacjentem a psychoterapeutą, szczerości pacjenta wobec terapeuty, wyznaczonych celów, poziomu motywacji do pracy własnej pacjenta nad problemem, systematyczności w podjętych działaniach.
Terapia w nurcie poznawczo-behawioralnym jest często określana w czasie, gdzie zazwyczaj kilka pierwszych sesji daje nadzieję na szybkie rozwiązanie problemu. Terapia może być krótka, jak w przebiegu napadów paniki i zakończyć się nawet po 16 sesjach. Podobnie jest z fobią społeczną lub PTSD (praca z traumą), gdzie skutecznie przeprowadzona terapia przedłużoną ekspozycją może zakończyć się po 14 sesjach.
W terapii poznawczo-behawioralnej długość psychoterapii zależy od złożoności konceptualizacji pacjenta, tj. szczegółowego zrozumienia problemów pacjenta. Dlatego też nurt terapii poznawczo-behawioralnej jest elastyczny, dostosowany do trudności pojawiających się u pacjenta, jego potrzeb. Psychoterapeuta dostosowuje odpowiednią strategię terapeutyczną na podstawie wcześniej ustalonej diagnozy klinicznej lub problemowej, gdzie szczególną uwagę zwraca się na strategie oraz protokoły oparte na badaniach naukowych o potwierdzonej skuteczności.